Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden bu yana geçen üç yıl boyunca, ABD ve müttefikleri Moskova idaresini milletlerarası hukuku ihlal eden dışlanmış bir parya olarak gördü.
Ancak ABD Başkanı Donald Trump şimdi bu yaklaşımı bilakis çevirdi: Moskova ile münasebetleri yine kuruyor, Rusya’yı saldırgan olarak nitelendirmeyi reddediyor ve Ukrayna’yı savaşın mağduru olarak ilan etmiyor.
Geçen Cuma günü Trump ile Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy arasında yapılan ve hararetli tartışmalara sahne olan toplantıda bu tavır açıkça ortaya çıktı.
Bazılarına nazaran bu, 1990’lardan beri var olan “liberal dünya düzeninin” sonuna yaklaşıldığı manasına geliyor. Fakat durum sahiden bu türlü mi?
Liberal hegemonya dönemi
“Liberal dünya düzeni” terimi, taahhütler, unsurlar ve normlar üzerine kurulu bir memleketler arası bağlantılar sistemini söz ediyor. Temelinde milletlerarası hukuk ve Birleşmiş Milletler (BM), BM Genel Kurulu ve Güvenlik Kurulu üzere kurumlar yer alıyor.
Ayrıca, liberal dünya sistemi özgür ticaret üzere pahaları temsil ediyor ve Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Memleketler arası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası üzere kuruluşlar tarafından da destekleniyor.
Bu sistemin ideolojik varsayımı, Batı usulü liberal demokrasinin en yeterli idare modeli olduğu inancına dayanıyor.
Uluslararası hukukun ihlali, BM Genel Kurulu kararları yahut Milletlerarası Adalet Divanı kararlarıyla resmi olarak belirlenebiliyor. BM Güvenlik Kurulu ekonomik yaptırımlar uygulayabilir ya da kimi çok durumlarda askeri müdahaleyi onaylayabiliyor.
Ancak pratikte, yaptırımlar ve askeri müdahaleler çoklukla BM onayı olmadan gerçekleştiriliyor. Bu da Rusya’nın uzun müddettir eleştirdiği bir konu.
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, 2007’de Münih Güvenlik Konferansı’nda yaptığı konuşmada, “Güç kullanımının sadece BM tarafından onaylanması halinde legal sayılabileceğini” söylemiş ve NATO yahut AB’nin BM’nin yerine geçmemesi gerektiğini vurgulamıştı.
2023’te Polonya’nın başşehri Varşova’da konuşan dönemin ABD Başkanı Joe Biden ise Ukrayna’daki savaşı, “kurallara dayalı nizam ile kaba güce dayalı bir sistem ortasındaki büyük bir özgürlük savaşı” olarak tanımlamıştı.
Ancak Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik işgali, sadece memleketler arası hukuku ihlal etmekle kalmadı, birebir vakitte global işleyiş biçimine meydan okudu.
Batı’nın bakış açısına nazaran, Rusya’nın Ukrayna’ya yönelik saldırganlığı, Soğuk Savaş’tan bu yana kurallara dayalı nizamın en açık ihlalini temsil ediyor.
Princeton Üniversitesi’nden siyaset ve memleketler arası bağlar profesörü G. John Ikenberry, İngiliz Financial Times gazetesine yaptığı değerlendirmede bu savaşın üç temel ilkeyi ihlal ettiğini belirtiyor:
“Güç kullanarak toprak sonlarını değiştiremezsiniz.
“Sivillere karşı şiddeti savaş aracı olarak kullanamazsınız.
“Nükleer silah kullanma tehdidinde bulunamazsınız.”
Putin’in birinci iki ilkeyi ihlal ettiğini ve üçüncü ilkeyi tehdit olarak öne sürdüğünü vurgulayan Ikenberry, “Bu, kurallara dayalı sistem için gerçek bir krizdir” diyor.
Buna karşılık Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, Batı’nın yaklaşımının memleketler arası hukuku ve BM kurumlarını hiçe saydığını savundu.
Moskova sık sık NATO’nun 1999’da Yugoslavya’yı bombalamasını, ABD öncülüğünde 2003’te Irak’ın işgalini ve 2008’de Kosova’nın bağımsızlığının tanınmasını, Batı’nın BM Güvenlik Kurulu’nun onayı olmadan gerçekleştirdiği hareketlere örnek olarak gösteriyor.
Rusya’ya nazaran bunlar BM Koşulu’nda yer alan unsurların ihlali pozisyonunda.
Washington’un İsrail- Filistin çatışmasındaki tavrı, liberal dünya tertibinin en büyük imtihanlarından biri oldu. Pek çok ülke, Biden idaresini İsrail’e verdiği askeri dayanak nedeniyle sert biçimde eleştirdi ve ABD’yi Filistinlilerin vefatına kayıtsız kalmakla suçladı.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Numan Kurtulmuş, Washington Post’a verdiği röportajda, “Bu çok açık bir biçimde bir ikili standart ve hatta bir tıp ırkçılık. Filistinli kurbanları, Ukraynalı kurbanlarla eşit görmezseniz, insanlık içinde bir hiyerarşi yaratmaya çalışıyorsunuz demektir. Bu kabul edilemez” dedi.
Ikenberry, liberal dünya tertibinin ABD’ye, ABD dolarına ve ABD iktisadına bağlı olduğunu ve temel olarak NATO ve ittifaklardan oluştuğunu belirtiyor. Yani, BM Güvenlik Kurulu’ndan çok ABD’nin “liberal hegemonyası” ile irtibatlı bir yapı olduğunu söylüyor.
Düzeni koruyan Amerika’nın bozucu güce dönüşmesi
Geleneksel olarak, mevcut memleketler arası tertibi değiştirmek isteyen ülkeler “revizyonist güçler” olarak tanımlanıyor. ABD’li siyasetçiler ve analistler uzun yıllardır Çin ve Rusya’yı bu kategoride pahalandırıyor.
Princeton Üniversitesi’nden Ikenberry’ye nazaran, lakin son periyotta ABD’nin kendisi “dünyanın en büyük revizyonist gücü” haline geldi.
Ikenberry, Trump idaresinin ticaret ve ittifaklardan demokratik dayanışma ve insan hakları müdafaalarına kadar “liberal dünya sisteminin neredeyse her yönünü” ortadan kaldırmak için çalıştığını söylüyor.
Trump geçen günlerde yaptığı açıklamada “Yönetimim, geçmiş idarenin ve açıkçası geçmişin dış siyaset başarısızlıklarından kesin bir kopuş yaşıyor” dedi.
Ekibinin getirdiği başka radikal değişikliklerin tersine, dış siyasetin direkt Başkan’ın yetki alanına girmesi, bu değişimin Kongre ve yargı tarafından engellenmesi bilhassa güç olacaktır.
Trump idaresi Rusya ile yakınlaşmaya yönelik atağını tam da ABD’nin çıkarları açısından çerçeveleyerek yasallaştırdı.
ABD Lider Yardımcısı JD Vance toplumsal medyada yaptığı açıklamada, “Bu savaşın devam etmesi Rusya için makus, Ukrayna için makûs, Avrupa için makus. Lakin en kıymetlisi, ABD için kötü” tabirlerini kullandı.
Ancak Trump’ın diplomatik ihtilali, ABD kamuoyunda pek tanınan değil.
Yapılan bir ankete nazaran, Amerikalılar Trump’ın en çok göç siyasetlerini desteklerken, Rusya-Ukrayna savaşı ve İsrail-Filistin çatışmasındaki tavrını en az destekledikleri siyaset olarak görüyor.
Amerikalıların üçte ikisinden fazlası Ukrayna’yı müttefik olarak görüyor ve neredeyse yarısı Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy hakkında olumlu görüş bildiriyor.
Trump’ın diplomatik çalkantısı
Oxford Üniversitesi’nde Rusya ve Avrasya çalışmaları alanında araştırma vazifeli Dr. Julie Newton, “Şubat 2025 prestijiyle, artık kurallara dayalı nizamı tehdit eden ülke ABD’dir” diyor.
Newton, buna münasebet olarak da Trump’ın Ukrayna’nın doğal kaynakları üzerindeki denetim taleplerini, Rusya ile bağları normalleştirmesini ve Zelenski’ye yönelik saldırgan tavrını, Avrupa’daki çok sağcı partilere verdiği dayanağı gösteriyor.
24 Şubat’ta, Ukrayna işgalinin üçüncü yıldönümünde, ABD, BM Genel Konseyi’nde Rusya’nın saldırganlığını kınayan bir karara karşı oy kullandı.
Bunun yerine ABD, çatışmada “her iki tarafın da yaşadığı trajik can kaybını” vurgulayan daha yumuşak bir açıklama önerdi. Bu ortada Trump, Washington ile Moskova ortasındaki ekonomik bağları yine kurmak için Putin ile görüşmeler yaptığını duyurdu.
Dr. Newton, “Trump’ın diplomatik ihtilali, Helsinki Kaidesi’nin unsurlarını yerle bir ediyor ve ABD’yi kendi müttefiklerinin gözünde bir rakip pozisyonuna getiriyor” diyor.
Helsinki En son Senedi, 1975 yılında ABD, Sovyetler Birliği ve Avrupa ülkeleri ortasında imzalanan bir mutabakattı. Mutabakat, toprak bütünlüğü, hudutların ihlal edilemezliği ve iç işlerine müdahale etmeme prensiplerini güçlendirmeyi amaçlıyordu.
Johns Hopkins Üniversitesi’nden Rusya uzmanı Sergey Radchenko, “Trump, Putin üzere düşünüyor, 19. yüzyılın emperyalistleri gibi” diyor.
Radchenko, “Avrupa değerli ekonomik güce ve Rusya’ya baskı yapabilecek finansal araçlara sahip” diyor ve şöyle devam ediyor:
“Trump, Putin ile diyaloğunu ne kadar ileri götürürse götürsün, Avrupa ülkelerinin eş vakitli olarak Rusya ile münasebetleri normalleştirmesi sıkıntı görünüyor.”
Atlantik Kurulu’nun Avrasya Merkezi’nden Shelby Magid’e nazaran, “liberal dünya tertibinin sonu” ilan etmek için şimdi çok erken.
ABD’nin Rusya’ya yönelik yaptırımları hâlâ yürürlükte ve Trump idaresi, bu yaptırımların sadece Rusya’nın Ukrayna’daki savaşı sona erdirmesi halinde kaldırılacağını belirtti.
“Erken ve tehlikeli bir olağanlaşma riski olduğu konusunda hemfikirim, lakin şimdi tam manasıyla o noktaya ulaşmış değiliz” diyen Magid şunları söylüyor:
“Sonuçta, dünya sistemi üzerindeki kalıcı tesir, savaşın nasıl sona ereceği ve barışın nasıl sağlanacağı ile belirlenecek, bu sürecin nasıl işlediğiyle değil.”
